قدرت نظامی در حمایت از بحران ها به اندازه فرهنگ عیاری و پهلوانی موثر نیست - مجله دور زمین

در طول تاریخ کتاب های زیادی درباره خلقیات ایرانیان منتشر شده است. اما آثار جمالزاده و سید حسن تقی زاده به صورت علنی تر به این موضوع پرداختند. آیا دیدگاه های آن ها می تواند در خلقیات پژوهی ایرانیان تاثیرگذار باشد؟

مرحوم جمالزاده و مرحوم سیدحسن تقی اده و مرحوم های دیگر بحث هایی نموده اند که بحث های دقیقی بوده و مفاهیمی به کار برده اند؛ مفاهیم تئوریک و نظری بوده که دقیق صورت بندی شده است. بحث هایی که تقی زاده و جمالزاده نموده اند امروز احتیاجمند بازبینی انتقادی است. این بحث ها بیشتر بحث هایی هستند که تقریبا در دهه های اوایل قرن بیستم و اواخر قرن نوزدهم میلادی اجرا شده بود. اتفاقا هر دو در آن پارادایم متاثر هستند که مبتنی بر مفهوم سترگی است و آن مفهوم روح ملت ها است. یعنی اینکه ما یک مفهوم کلانی داریم به عنوان روح ملت ها. این روح ملت ها به این قرار بوده بسیاری از رفتارها، منش ها و بسیاری از دقایق و ظرایف زندگی جمعی یک ملت را ذیل خود تعریف و تحدید کند.

ولی واقعیت امر این است ما چیزی به نام روح ملت ها نداریم. یعنی اینگونه نیست ما بگوییم ملت ها روحی دارند و یک جسم و کالبد و یک دیالکتیک میان روح و جسم وجود دارد. چون اساسا در ادبیات علوم اجتماعی معاصر به این نتیجه رسیدند زمانی که کلیتی به نام جامعه و امر اجتماعی را تجزیه و تحلیل نمایند ذیل یک مفهوم کلی به نام گاست یا روح نمی توانند قرار دهند، بلکه امر اجتماعی را در نسبت ها متفاوتی که در ذیل هفت یا هشت شاخصه قرار می گیرد مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهند. برای مثال وقتی می خواهیم در خصوص مردم ایران صحبت کنیم باید ببنیم درباره کدام طبقه صحبت می کنیم. از مفهومی استفاده می کنیم به نام class یا طبقه. برای مثال مفهوم دیگری داریم به نام درآمد یا تحصیلات Education. در این باره باید ببینیم یک فرد از مردم ایران باید از کدام طبقه است، جنسیت و قومیتش چیست؟ به عنوان مثال درباره دین او و مذهب و از لحاظ سکنی گزیدن که آیا شهرنشین، روستانشین یا عشایر است. همه این ها کنار هم قرار دهیم مفهوم امر اجتماعی تشکیل می شود. وقتی داریم درباره خلقیات فردی صحبت می کنیم روح این فرد یا روح ملت ایران اینگونه است؟ باید ببنیم در ساختار اجتماعی که هرمی تشکیل داده در کجای هرم قرار گرفته. بالای شهر است یا پایین شهر. زیرا موقعیت اجتماعی انسان تاثیر زیادی در رفتار و انگاره های ذهنی او می گذارد. وقتی نگاه می کنیم به بحث های قرن در اوایل قرن چهارم، بزرگانی مانند تقی زاده و مرحوم مهندس مهدی بارگان وقتی درباره سازگاری ایرانی صحبت می نمایند این ها ذیل چارچوب مفهومی ارائه دادند که از آن به عنوان روح ملت یاد می شود. این ها به نظر من دچار خلط های معرفتی شدیدی شدند که نتوانستند اساسا شرایط انسان را در جامعه در نسبت با امر اجتماعی مورد بازبینی قرار دهند به همین دلیل فتاو ایی که دادند چون به صورت گسترده و کلان بوده ضریب خطا و اشتباهاتشان خیلی زیاد است.

دیدگاه های جمالزاده در این باره صحیح است؟

یک نکته دیگر برمی شود به مفهومی که جمالزاده پیگیری کرد و بعد از او خیلی از افراد در مبنا مباحث خود را ارائه دادند و آن هم مبحث کلیدی خلقیات است. ما می دانیم در ادبیات قدمایی پیش از مدرن وقتی درباره انسان صحبت می نمایند به این می رسند که انسان خَلقی دارد و بعد هم خُلقی. آن ها معتقدند آنچه خمیره انسان را تشکیل می دهد خداوند متعادل خَلق نموده خَلق انسانی است و قسمت دیگری دارد به نام خُلق که آن خُلق یک سری رفتارها را اکتسابی از محیط خودش کسب می نماید. بین خَلق و خُلق همواره یک دیالکتیک برقرار است اینگونه نیست در نظام تشریحی قدمایی اینگونه نیست که خُلق به تنهایی خودش را جلو برد و خَلق کاری نداشته باشد. بلکه خَلق و خَلق دائما در حالت دیالکتیکی هستند.

حالا مفهوم خلقیات که جمالزاده و دیگران استفاده کردند به گونه ای از زمینه و نظام معنایی قدمایی گرفته شده، ولی صورت بندی جدید نظری از آن انجام ندادند. مثل اینکه بال یک کبوتر را ببریم و بخواهیم با یک بال جلو ببریم و آن بخش بین خَلق و خُلق نه تنها اتفاق نمی افتد خود خَلق هم معلوم نیست که در کدام صورت بندی قرار بگیرد و هم خُلق هم معلوم نیست در کدام صورت بندی معنایی قرار می گیرد. اینگونه می شود که آن خلقیات در نظام معنای قدمایی معنی داشت ذیل پدیده روح ملت ها قرار می گیرد که این یک پدیده هگلی و دوران تجدد است و بعد کوشش می نماید شرایط جامعه انسانی را شرح دهد که این هم از نظر مفهومی و نظری دچار اشکال است به دلیل اینکه ظواهر را نگاه می نماید؛ برای مثال در کتاب خُلقیات ما ایرانیان، جمالزاده ایرانیان را به دروغ گویی و صفت های دیگر نسبت داده است، ولی صفات خوبی مانند سفره داری را هم دارند.

به ظواهر نگاه می نمایند بدون اینکه متعلق به یک زمینه باشد و آنچه در ادبیات علوم اجتماعی به آن کانتکست یعنی زمینه می گوییم. در آن بستر که ساختار اجتماعی شکل داده که این ساختار یک عقبه تاریخی هم دارد و این تاریخیت و اجتماعیت دائما در حال دیالکتیک با هم هستند. این ها می تواند در نوع کنش آدم ها تاثیر بگذارد. اگر آدم ها در شرایط سخت مالی قرار گرفته باشند و یا طبقه اجتماعی پایین باشد خود آن سفره داری را تحت تاثیر قرار می دهد؛ به عنوان مثال به جای اینکه به پوسته ظاهری توجه کنیم باید زیرساخت ها را ببنییم.

اگر به بخشی از تاریخ برگردیم مثابه این رفتارها را بسیار دیده ایم. تحولات معاصری زیادی در جامعه مانند انقلاب ها و جنگ ایران و عراق رخ داد. آیا این تحولات را می توانیم در بحث اخلاقیات ایرانیان در مواقع بحران های دیگر مانند بحران کرونا موثر بدانیم؟

مجموع این صحبت ها ما را به مفهوم دیگری می رساند. زمانی ما داریم درباره خلق و خوی ملت ایران صحبت می کنیم یک پیش فرض سترگ داریم. آن پیش فرض این است ما ملت ایران را یک واحد کل جذاب و لایتغیر می دانیم و فکر می کنیم این کل وحد به هیچ وجه تحول پیدا نمی نماید و در درون خود یک وحودت بنیادین دارد. در دوران معاصر وقتی از اواسط دوران قاجاری ما دارای دچار تغییر و تحول در صورت بندی مفهوم ملت شدیم، و در این زمان وقتی درباره خلقیات و کنش ملت صحبت می کنیم باید به این نکته قائل شویم که سه سنخ ملت در ایران داریم. تقریبا از اواسط دوران ناصری تغییر و تحولات در جامعه ایجاد شد، بعد در دوران مشروطه شکل گرفت و در دوران پهلوی اول و پهلوی دوم و انقلاب 57 و بعد جمهوری اسلامی در جامعه ایران خود را صورت بندی کرد. ما یک سنخ از ملت داریم که تجدد را الگوی خود می داند و روشنفکران، نویسندگان و هنرمندان، فعالان و نظریه پردازان زمانی که می اندیشند در قالب تجدد می اندیشند و بر اساس آن ملت را تعریف، تبیین و تحدید می نمایند. یک سنخ از ملت داریم که امر باستانی و اسطوره ها را الگو می داند در این سنخ وقتی صحبت از مردم ایران می شود ریشه هایش به اسطوره ها، نظریه پردازان برمی شود و در آن سیاق دنیا بینی خود را صورت بندی می نماید و این سه سنخ از ملت به یک گونه ای در کنار هم قرار گرفتند و وقتی از خلق و خو صحبت می کنیم باید ببینیم کدام یک از این سه سنخ منظور ماست. میان این سه سنخ ممکن است همپوشانی ها هم وجود داشته باشد و در ساحت سیاسی به یک گونه ای یک سنخ با یک سنخ هم پوشانی داشته باشد، ولی در مواقع بحرانی یک سقف بندی هایی شکل می گیرد و مرزها تعیین می شود؛ مثلا او که می گوید: ملت منظورش نوعی از دین، اسطوره های دینی و تاریخ دینی برایش مهم است. فردی دیگر امر باستانی و فردی دیگر تجدد اسطوره ها برایش مهم است.

ولی وقتی نگاه می کنیم به تحلیل هایی که درباره خلق و خوی ایرانیان مفهوم می شود این تمایزها و این الگوواره ها که در داخل جامعه ایرانی وجود دارد و دنیا های موازی کنار هم قرار گرفتند و تلاقی هایی با هم دارند. به عنوان مثال درباره نوعی تلاقی ها صحبت می کنیم می توانیم سهروردی فیلسوف اشراقی را به عنوان یکی از نقاط عطفی ببینیم که کوشش می نماید این سه سنخ از دنیا بینی را کنار هم قرار دهد؛ به عنوان مثال عقلانیت ایرانی را با دیانت عربی یا اسلامی و اسطوره های خسروانی و حکمت ایرانی باستان را در کنار همدیگر به عنوان یک نظام معنایی به هم پیوسته صورت بندی تئوریک و نظری می نماید و درون آن فلسفه اشراق را طرح می نماید. یک نوع سنتز فلسفی و بنیادین را ایجاد می نماید. در دوران معاصر هنوز نتوانستیم این سه سنخ از یک ملت را در کنار همدیگر به عنوان الگوی سنتز شده و یک دنیا بینی و یک فلسفه در کنار هم قرار دهیم. به همین خاطر کسی مانند جمالزاده و سید حسن تقی زاده درباره خلقیات ایرانیان صحبت می نماید تعیین نیست در کدام ژانر یا در کدام سنخ از ملت ایران صحبت می نماید. حال اگر از منظر امروزی بخواهیم این موضوع را مورد آنالیز قرار دهیم اصلا روی خلقیات نمی رویم. به طور مثال یک سری رفتارهای شخصی روانشناختی باشد که ایرانی ها را از انگلیسی ها متمایز می نماید. به جای اینکه به این زاویه رویم، به این نگاه می کنیم جامعه ایرانی چه نوع ساختارهایی دارد و این ساختارها که یک عقبه تاریخی عمیقی دارد چه تاثیری بر روی جامعه ایرانی گذاشته است.

جمالزاده در کتاب خلقیات ما ایرانیان بحثی را مطرح نموده است با عنوان خودخواهی. ما هم اکنون با بحران همه گیری کرونا روبرو شده ایم که دو نوع کنش متفاوت دارد. نخست کسانی که از این شرایط به اصطلاح برای خود نمدی بافتند و دست به احتکار و بازار سیاه اقلام مورد احتیاج مردم زدند و مورد دیگر کسانی که داوطلبانه به میدان آمدند و فداکاری ها کردند. از این مصداق رفتارها در تاریخ ایران زیاد دیده ایم. این موضوعات از خلقیات ایرانیان می تواند باشد؟

اینکه مثلا در روبروه با یک بحران مانند بحران کرونا ایرانی ها چه نوع رفتاری نشان دادند و بعضی خودخواهی و احتکار نشان دادند و بعضی فداکاری کردند را نمی توان تقلیل داد به اینکه ایرانی ها ذاتا اینگونه هستند. شاید احتکار مسائل را به این مربوط بدانیم که چرخه فراوری و توزیع کالا در ایران مخصوصا کالاهای حیاتی بر چه سازگاری است؟ آیا قدرت نظارت و قوه قضاییه در ایران در قدرت نظارت فراگیری دارد و چگونه به عنوان مثال از قوت نظارت فراگیری خود استفاده و بعد ها چگونه آن ها را نهادینه نموده است. مشکل در جامعه ایران است که قدرت های نظارتی نه تنها وجود ندارند آن هایی هم که هستند به صورت دقیق کار خود را انجام نمی دهند. ما باید ببینیم چه عوامل اجتماعی و عواملی باعث می شود که در جامعه ایرانی قدرت نظارت فراگیر ضعیف است. برای مثال داستان خانم کهنسال بلژیکی که دستگاه تنفس خود را به جوان ترها بخشید. یعنی انسان در وجودش سویه های ایثار، فداکاری و از خودگذشتگی دارد.

ممکن است در فرهنگی ایثار و شهادت مایه های بسیاری داشته باشد باز می شود به نوع دنیا بینی ها؛ برای مثال در دنیا بینی ماتریالیستی فقط دنیا را تقلیل می دهد به وضع فیزیکال که در این دنیا بینی نیست یا کمتر است. ولی جای سوال است چرا در این دنیا بینی مسائلی مانند احتکار صورت نمی گیرد ؟ پاسخ این است زمانی که ما درباره امور فردی حرف می زنیم باید به حوزه روانشناختی صحبت کنیم ولی وقتی در ساحت جمعی صحبت می کنیم باید ببینیم آن دستگاه های نظارتی چگونه است. در ایران دستگاه های نظارتی قدرت کمتری دارند ولی در حوزه های فرهنگ فردی ایرانی سویه های معنوی و غیر مادی نمونه هایی مانند عیاری و پهلوانی می بینیم و این ها سویه هایی هستند که در جامعه ایران قدرت تاثیرگذاری دارند ولی در جامعه ای مثل سوعد که در آن ماتریالیسم قوی تر است و اساسا زندگی انسان به یک ساحت فیزیکال تغییر می نماید این ها کمتر معنی دارد. خودخواهی و احتکار را باید در ساحت روان شناختی تحلیل کنیم.

یعنی شما می گویید این موضوع در همه جوامع وجود دارد و به عنوان یک بحث مشترک با روح جمعی مطرح است؟

انسان یک ساحت وجودی مشترک در کل دنیا دارد. یک عده می گویند که از سوی خداوند است و بعضی می گویند از مابعد الطبیعه نیست و زمینه تکامل در زیست تکاملی انسان دارد و بعضی می گویند که این برمی شود به ساحت ملکوتی انسان. در این باره ما می توانیم بحث کنیم که از کجا می آید آیا از ساحت تکاملی نشات می گیرد یا ساحت زیستی؟ ولی نمی توانیم این را نفی کنیم. انسان اساسا یک وجود مشترک بشری دارد که اگزیستانسیالسیم یک مسئله مشترک میان همه این هاست.

به تازگی کتابی منتشر شده است با عنوان برآمدن ژانر خلقیات در ایران. حال جای این پرسش است ما می توانیم به عنوان یک ژانر به آن بپردازیم صحبت کنیم؟

اینکه این ژانر خوب است یا بد کار محقق یا پژوهشگر نیست، اما اینکه این ظرافت ها را در صورت بندی مفاهیم خود لحاظ نکند از نظر آکادمیک و نظری اشکالات بنیادین دارد. به عنوان مثال در قرن بیست و یکم میلادی و در آستانه قرن پانزدهم خورشیدی از خلقیات ایرانیان به عنوان واحد کل صحبت کنیم به ادبیات عامیانه نزدیکتر است. یعنی این یک نوع ژانری است که می تواند مسائل خیلی پیچیده نظری در حوه علوم اجتماعی را در یک سطح عامیانه مطرح کند. برای مثال ایرانیان اهل رشوه و غیبت هستند. این ژانر به یگ گونه ای مسائل را ساده سازی می نماید، چون مسائل نظری در حوزه فلسفه انتقادی به گونه ای نیست که در سطح عمومی صحبت شود.

بعد از یورش مغول و دنیاگشایی آن ها، ایرانیان با حکومت های مستبدانه بیشتر روبرو شدند و سرنوشت گرایی رواج یافت. این استبداد در کنش ایرانیان تا چه اندازه تاثیرمنفی داشت؟

بعد از دوران مغول، قضا و قدر در جامعه ایرانی تاثیر شدیدی داشت و باعث شد نوعی استبداد شکل بگیرد که یک نوع ساده سازی مسائل اجتماعی است. اساسا وقتی داریم درباره مسائل صحبت می کنیم این بحث را باید این گونه صورت بندی کنیم که در جوامعی که مشارکت اجتماعی معنا ندارد، قدرت پاسخگویی نسبت به تغییر و تحولات کمتر است. این موضوع مختص به جامعه ایرانی نیست در بسیاری از جوامع این رفتارها دیده می شود و انسان ها نسبت به مصلحت عمومی خود بی تفاوت می شوند و سوال اینجاست چرا در جامعه ای مثل جامعه ایران مصلحت عمومی صورت بندی نمی شود؟ ایرانیان و بسیاری از جامعه به خانه خود اهمیت می دهند اما نسبت به بیرون از آن بی تفاوت هستند. نسبت به سرزمینی که زندگی می نمایند بی تفاوت هستند چون قدرت معتقد بوده این ملک مشاع نیست. ما باید از نظر جامعه شناسی تاریخی نگاه کنیم چه تغییر و تحولات نسبت با مردم وجود داشته است. خود این دیدگاه ها توجیحاتی در شعر، ادبیات و الهیات اجتماعی مطرح می نمایند که هرکس را در قبر خودش می گذارند. در حالیکه آیین مسلمانی تاکید دارد انسان در ساحت عمومی دغدغه مند باشد. این نوع ساختارها در طول تاریخ، یک کشور یک باعث می شود باورهایی شکل بگیرد. آن باورها مکانیزم دفاعی انسان ها است که اگر می خواهند در جامعه باقی بمانند بهتر است سکوت نمایند.