فیلم مغول ها چند گام جلوتر از سینمای موج نو - مجله دور زمین

بهناز شیربانی| سال هاست که از فراوری و اکران فیلم مغول ها، ساخته پرویز کیمیاوی می گذرد؛ فیلمی که غیرمتعارف بودن موضوع و ساختارش در سال 1352 مخاطبان زیادی را با خود همراه نکرد. با این حال این فیلم همواره یکی از پیشروترین ساخته های سینمای ایران محسوب می گردد.

در مغول ها می بینیم پرویز کیمیاوی کارگردانی است که در تدارک ساخت فیلمش به دنبال مأموریتی فنی از سوی تلویزیون به زاهدان اعزام می گردد، در حالی که همسرش تز دکترای خود را با موضوع حمله مغول ها کار می نماید. حمله مغول ها و گسترش تلویزیون و آینده سینما به شکلی کمیک به هم متصل می شوند و فیلم در سیری رؤیاوار از یک دنیا به دنیای دیگری حرکت می نماید.

با احمد طالبی نژاد، منتقد پیش کسوت سینمای ایران، درباره مغول ها هم کلام شدیم. طالبی نژاد با اشاره به جریان سینمای موج نو و ساخت این فیلم در آن دوران، عنوان دیگری برای فیلم تعریف می نماید و از چرایی ماندگاری اش در تاریخ سینمای ایران گفت که در ادامه می خوانید.

وقتی از مغول ها حرف می زنیم، بازهم باید به جریان موج نوی سینمای ایران اشاره کنیم که زمینه ساز تحولات بی شماری بود. اما مغول ها کیمیاوی از جنس دیگری است. درواقع می توان در میان فیلم های موج نو، شرایط متفاوت تری برای آن ترسیم کرد. جایگاه این فیلم را چطور ارزیابی می کنید؟

بسیاری از خواننده های این مصاحبه و بعضی دیگر که اکران فیلم مغول ها را به خاطر دارند، به یاد می آورند که وقتی این فیلم در سینما کاپری سابق به نمایش گذاشته شد (تن ها سینمایی که محل نمایش فیلم های غیرمتعارف بود)، بعضی از تماشاگران که با فیلم ارتباط برقرار نکردند، اواسط نمایش فیلم جایگاه ها را به نشانه اعتراض پاره و سینما را ترک می کردند و در نهایت خسارت زیادی به این سینما وارد شد.

همین نکته باعث شد جنجال هایی در مطبوعات بر سر این فیلم شکل بگیرد. در نهایت در مصاحبه ای پرویز کیمیاوی ناگزیر شد اعلام کند که مغول ها را برای 30 سال بعد ساخته است. این حرف آن موقع بسیار عجیب بود. از این جهت که اگر فیلم را برای 30 سال بعد ساختی، چرا الان اکران کردند؟

به نظرم این جمله اشاره ای بود به نکته ای بسیار مهم که جامعه ما 30 سال از سینمای مدرن دنیا عقب است و نمی تواند چنین فیلم هایی را درک کند. این فیلم را می توان به عنوان شروع یک جریان غیر متعارف در سینمای ایران تلقی کرد؛ جریانی که می توان نامش را سینمای دیگر گذاشت.

به تأسی از جریان شعر دیگر که در اواخر دهه 40 به راه افتاد و گروهی از شاعران جوان دور هم جمع شدند و حتی مانیفستی هم صادر کردند مبنی بر اینکه پیرو هیچ اسلوب کلاسیکی نیستند و قصد دارند کار های غیرمتعارف انجام دهند. شعر دیگر تعریف خاصی هم نداشت.

همین قدر که با شعر کلاسیک و نیمایی مغایرت داشت، جریانی را به وجود آورد که البته خیلی هم پیروز نبود که به نظرم دلیلش هم مانیفستی بود که درباره آن ارائه شد. همه می دانیم هنر، سیاست نیست که احتیاج به مانیفست داشته باشد. هنر یک جریان کاملا آزاد و خلاقانه است که از درون هنرمند می جوشد و با دستور العمل و بیانیه نمی توان آن را ایجاد کرد.

به هر حال فیلم مغول ها هم به نظر من شروعگر سینمایی است که امروز به عنوان سینمای دیگر می شناسیم. سال های زیادی از فراوری این فیلم گذشته و فیلم سازانی مثل شهرام مکری، کیوان علی محمدی و امید بنکدار و بعضی دیگر از دوستان که کار های غیر متعارف انجام می دهند، آثارشان در حوزه سینمای دیگر تعریف می گردد و تفاوتش با موج نو که در اواخر دهه 40 راه افتاد، شاید در این است که در جریان موج نو می بینیم این سینما مخالفتی با سینمای سنتی و کلاسیک نداشت و حتی از بعضی عناصرش از جمله بازیگران و عوامل پشت دوربین هم استفاده می کرد.

تنها تفاوت موج نو با جریان موسوم به فیلمفارسی این بود که موضوعات در فیلمفارسی کمی به واقعیت نزدیک تر بودند. فیلم هایی مثل قیصر، گاو، آرامش در حضور دیگران و بعد ها بعضی از فیلم های علی حاتمی و بهرام بیضایی عملا به واقعیت های اجتماعی ما نزدیک بودند و در فضای تخیلی سیر نمی کردند و قصه ها از دل واقعیت های جامعه بیرون می آمد.

به همین دلیل به نظر من فیلم مغول ها اگر چه در تداوم جریان موج نو است، ولی نمی توان این فیلم را صرفا موج نویی تلقی کرد، بلکه می توان آن را شروعگر سینمای دیگر دانست.

مقصودم این است که فیلم مغول ها نسبتی هم با سینمای موج نو دارد، اما در عین حال چند گام جلوتر از سینمای موج نو حرکت می نماید؛ چرا که از هیچ کدام از مصالح سینمای متعارف حتی موج نویی استفاده ننموده است. بازیگرانش اغلب نابازیگر هستند یا اساسا از دل واقعیت آمدند. مثل آسید علی میرزا، یکی از شخصیت های اصلی فیلم که در دو فیلم آقای کیمیاوی هم بازی کرد.

وقتی از سینمای دیگر نام می بریم، تداومش را می توان در فیلم های کیارستمی دید. در آثار کیارستمی هم تقریبا از هیچ کدام از عناصر سینمای متعارف حتی از سینمای موج نو چیزی دیده نمی گردد. اغلب نابازیگر می بینیم و موضوعات هم به این دلیل که داستان گو نیستند و به موقعیت بستگی دارند، این گونه آثار را هم می توان در رده فیلم های سینمای دیگر قرار داد.

تا حدودی می توان مهجور بودن سینمای کیمیاوی را در سال های فعالیتش توجیه کرد. اینکه نگاه او به پیرامونش اساسا عامه پسند نبوده. به نظر می رسد ساخت فیلم مغول ها برای ورود به سینما در آن سال ها بسیار غیر متعارف بود. شما چطور فکر می کنید؟

همواره هنرمندان خاص و هنرمندان دگراندیش در جوامع خودشان مهجور ماندند و در زمانه خودشان آن طور که باید و شاید درک نشدند. باز هم به جمله کیمیاوی درباره فیلم مغول ها اشاره می کنم. اینکه فیلم 30 سال از زمان ساختش جلوتر بود. اگر دقیق فیلم را ببینید، متوجه می شوید که اتفاقا مغول ها چقدر فیلم ساده ای به نظر می رسد.

من این فیلم را بار ها سر کلاس به هنرجویان سینما نشان دادم و اغلب آن ها با دیدن فیلم حیرت کردند که مغول ها در ایران آن دوران ساخته شده؟ تعجب می نمایند فیلم سازی در شرایطی که فیلمفارسی حاکمیت مطلق در سینما داشته، دست به ساخت چنین فیلمی زده.

به هر حال مغول ها کیمیاوی درک ناشدنی است. واقعیت این است که تهیه نماینده فیلم مغول ها و فیلم های بعدی کیمیاوی در ایران دولت بود و سرمایه گذار بخش خصوصی حاضر نمی شد روی مغول ها یا فیلم هایی مشابه آن سرمایه گذاری کند؛ چرا که فیلم هایی نبودند که تماشاگر داخلی داشته باشند.

نهایت اینکه احتمالا بعضی کانال های تلویزیونی خارجی این فیلم را برای پخش خریداری می کردند. همین باعث شده بود که تلویزیون به عنوان تهیه نماینده پشت سر کیمیاوی قرار بگیرد.

از طرفی کیمیاوی کارمند سازمان رادیو و تلویزیون بود و هم به عنوان فیلم ساز و مدرس سینما در مدرسه عالی تلویزیون و سینما (دانشکده صداوسیمای فعلی) مشغول به کار بود. به هر حال تا حدود زیادی می توان گفت کیمیاوی استعدادش در ایران قربانی نگاه خاصی شد که او به زندگی داشت. به نظرم مغول ها ایرانی ترین فیلمی است که در کشورمان ساخته شده است.

فیلم سراسر ستایش از فرهنگ و تاریخ و شرایط اجتماعی ایران است؛ اما نگاه خاصی در فیلم وجود دارد که به دلیل همین نگاه، فیلم درک نشد و نتوانست آن طور که باید و شاید در ایران مورد توجه واقع گردد. اگرچه همان زمان هم روشنفکران و علاقه مندانی بودند که فیلم را ستایش کردند؛ اما با واکنش منفی بعضی روبه رو شد.

کما اینکه درباره فیلم طبیعت بی جان شهید ثالث هم وقتی در همان سینما کاپری اکران شد، همین شرایط وجود داشت. واقعیت این است که ساخته شدن فیلم هایی از جنس سینمای دیگر این است که نگاه ما را به سینما وسعت می بخشد. به ما هشدار می دهد که سینما یک شکل نیست و تعریفی کلیشه ای ندارد. معتقدم به اندازه تماشاگران برای سینما تعریف وجود دارد.

مغول ها فیلم خاصی در تاریخ سینمای ماست و امروز درباره مهجور بودن فیلم در زمان ساخت و نمایش صحبت می کنیم؛ اما واقعیت این است که چنین فیلم هایی ماندگار هستند.

کیمیاوی بخشی از عمرش را در خارج از ایران زندگی کرد و فیلم ساخت و آن چنان پیروز نبود. این دو بخش از زندگی او را چطور می بینید؟

او در خارج از کشور فیلم چندان پیروزی نساخت. به نظرم علتش این بود که کیمیاوی با وجود اینکه بخش عمده ای از زندگی اش را در غرب و اروپا گذرانده؛ اما کاملا ایرانی است. روح او همچنان در کوچه پس کوچه های ایران به ویژه خراسان پرسه می زند.

پیش تر هم اشاره نمودم که نگاه جذاب و یگانه او به ایران در همه فیلم هایش معین است. پرویز کیمیاوی عمدتا در فیلم هایش به سراغ موضوعات و شخصیت هایی می رفت که مثل خودش درک نمی شدند. از آسید علی آقامیرزا در مغول ها گرفته تا آن پیرمرد کر و لال در کرمان که باغ سنگی را ایجاد کرد و کیمیاوی دو فیلم درباره این ماجرا ساخت.

اولی فیلم باغ سنگی فیلم که فیلم جذابی است و در فستیوال برلین هم جایزه مهمی گرفت و دومی فیلمی است به نام پیرمرد و باغ سنگی اش که چند سال بعد باز درباره همان پیرمرد ساخت. به هرحال او در فیلم هایش آدم های خاصی را انتخاب می نماید. یا در فیلم ایران سرای من است به موضوع خاصی پرداخت.

عروسی قنات موضوع جذابی بود که او در این فیلم به آن اشاره نمود. در بعضی مناطق خشک کویری از جمله در کرمان، باوری وجود دارد که اگر قناتی خشکید و آب نداد، می توان آن قنات را به عقد کسی در آورد

. این باور غلطی است که شاید هنوز بعضی به آن اعتقاد داشته باشند؛ اما به هر حال وجود داشته و دارد و کیمیاوی اولین بار در فیلم ایران سرای من است بخشی از فیلم را به این موضوع اختصاص داد. به هر حال کشف ناشناخته ها چه در معماری چه در قصه ها از جمله کار های کیمیاوی در آثارش بود.

در مغول ها صحنه خیلی مهمی است که آسیاب های خاصی در روستا های شهر خواف وجود داشته که با وزش باد به چرخش می افتادند و تکنیک ساده و جالبی داشتند که در فیلم می بینیم. همان زمان که کیمیاوی مغول ها را ساخت، در گفت وگویی اشاره نمود که این آسیاب ها از کار افتاده بودند و برای ساخت فیلم راه اندازی شدند و متأسفانه دیگر آن آسیاب ها وجود ندارند.

ولی به هر حال به عنوان یک یادگاری تاریخی کیمیاوی از آن استفاده کرد و بسیار ارزشمند است. کشف ناشناخته ها یکی از کار های درخشان کیمیاوی در آثارش است. مثلا در فرانسه فیلمی ساخت درباره مردی که کار و زندگی را رها نموده و به گور های دسته جمعی باقی مانده از جنگ دنیای دوم سر می زند و با یاری شهرداری جنازه ها را درمی آورد و در قبرستان منطقه ای دفن می نماید.

چرا در میان آثار کیمیاوی مغول ها جایگاه ویژه ای پیدا کرد.

طبیعی است هر فیلم سازی یکی، دو شاهکار در کارنامه اش داشته باشد که همواره شاخص تر از آثار دیگرش هستند. اورسن ولز همواره نان فیلم همشهری کین را می خورد، چون شاخص ترین اثر او بود. فیلم سازان دیگری بودند حتی در ایران که شاخص ترین فیلم های آن ها از یکی، دو مورد فراتر نمی رود.

واقعیت این است که مغول ها به لحاظ فرم، زبان و ساختار یکی از پیشروترین فیلم هایی است که در سینمای دنیا ساخته شده است.

ضمن اینکه با وجود همه این نوآوری در فرم، زبان و بیان، فیلم بسیار گرم و با شناسنامه ای است. انسجام درونی، فرهنگی و ساختاری دارد؛ در عین حال که هیچ ربطی به سینمای داستان گو و متعارف ندارد. با اینکه فصل های مختلفی دارد، اما کلیت فیلم قرص و محکم است و به تمامی این دلایل شاخص ترین فیلم اوست.

مغول ها پر است از نماد هایی که با معیار های سینمای تجربی، با معدود مخاطبانی ارتباط برقرار می نماید و با این حال پس از گذشت سال ها از ساخت، این فیلم را نمی توان از لیست بهترین فیلم های تاریخ سینمای ایران حذف کرد. به نظر شما دلیلش چیست؟

مغول ها و اغلب فیلم های غیر متعارف دیگر، فیلم هایی کاملا نمادین هستند. مثل شعر دیگر که پر از نماد بود و مخاطب آن ها را کشف می کرد.

مغول ها هم از همین جنس است. در این فیلم مغول ها را به عنوان نمادی از غارت و ویرانگری می بینیم تا برسیم به رقیب مدرن آن یعنی رادیو و تلویزیون. در فیلم می بینیم که این دو در کنار هم هستند. مغول ها در یک دورانی آمدند و ویران کردند و تلویزیون در دوره ای دیگر آمد و فرهنگ ملی ما را نابود کرد.

سکانسی در فیلم مغول ها هست که بسیار با مفهوم و در عین حال ساده است. در میدانگاهی آبادی درویش پرده خوانی می نماید و آن موقع پرده خوانی نوعی رسانه کوچک محلی به شمار می رفت. درویشی پرده خوانی می نماید و در آن سو عده ای جوان جعبه تلویزیون را مثل یک تابوت به دوش گرفته و همراه با موسیقی وارد روستا می شوند.

عده ای از مخاطبان نقال بلند می شوند و دنبال جوان ها راه می افتند. این نمادی است از آنچه در واقعیت رخ داد. زمانی که تلویزیون در دهه 40 وارد ایران شد، بسیاری از عناصر و عادت های فرهنگی ما از دست رفت. از جمله شب نشینی هایی که با نقالی و شاهنامه خوانی و حافظ خوانی همراه بود. امروز تلویزیون و رسانه های تصویری مدرن جای عناصر فرهنگی ما را گرفتند.

این تنهایی به انزوای فردی می انجامد. در سنت های پیشین ما فردیت معنا نداشت. همه اعضای خانواده در یک اتاق جمع می شدند و در کنار هم بودند.

جالب است که تعارضی در فیلم مغول ها وجود دارد. فیلم از نظر ساختار و فرم کاملا مدرن و ساختار شکن است و در واقع همه قواعد کلاسیک را به هم می ریزد، ولی از نظر مضمونی از چیزی دفاع می نماید که در واقع سنت نامیده می گردد و این تعارض جالبی است و امروز بیشتر به چشم می آید.

شاید از این جهت بسیاری از افراد مدرن اندیش فکر نمایند فیلم کاملا مضمون ارتجاعی دارد. در این فیلم هیچ نماد مذهبی ای به مفهوم سنتی نمی بینید. اگر پرده دار می بینید هم بیشتر جنبه نمایشی آن برای کیمیاوی مطرح بوده است؛ چرا که پرده خوانی و پرده داری یکی از نخستین جلوه های نمایش میدانی در ایران بود.