تجربه عجیب دژاوو؛ قبلا این صحنه را دیده ام؟! - مجله دور زمین

خبرنگاران| دژاوو (Déjà vu) واژه ای فرانسوی به معنای قبلا دیده شده است. تجربهٔ عجیب وغریبی است که طی آن حس می کنید چیزی یا جایی بسیار آشناست، اما این را هم می دانید که قبلا آنجا نبوده یا آن چیز را تجربه ننموده اید. برای مثال، تصور کنید به سمت محل کارتان در حرکت هستید که ناگهان حس می کنید قبلا هم درست در چنین موقعیتی بوده اید. البته مسلما قبلا هم به سمت محل کارتان رفته اید، ولی این حس خیلی قوی بوده و درست به همین لحظه و همین مکانی که هستید برمی گردد.

حتما برای شما هم بار ها پیش آمده که احساس کنید لحظه خاصی را قبلا تجربه نموده اید یا اینکه مکان جدیدی که تازه به آنجا رفته اید برایتان آشنا به نظر می رسد. بیشتر ما حس آشنایی غریب دژاوو را تجربه نموده ایم. حالا محققان برای اولین بار توانستند هم زمان با تجربه این پدیده از مغز اسکن بگیرند. آن ها شرح داده اند که دژاوو چرا و چه زمانی اتفاق می افتد.

تا به امروز تصور بر این بوده که وقتی مغز ما خاطرات کاذب می سازد، احساس دژاوو به ما دست می دهد. اما تحقیقات آکیرا اوکانر و تیمش در دانشگاه سن اندروز نشان داده که این باور اشتباه است. اینکه ساز و کار دژاوو دقیقا چیست مدتهاست که یک راز به جای مانده. علتش هم ماهیت زودگذر و غیرقابل پیش بینی آن است که اجازه نمی دهد بتوانیم این پدیده را مورد مطالعه قرار دهیم. اوکانر و همکارانش برای حل این مشکل راهی پیدا کردند تا در آزمایشگاه حس دژاوو را برانگیزند.

این تیم از یک روش استاندارد برای برانگیختن خاطرات کاذب استفاده کردند. آن ها لیستی از کلمات مرتبط به هم مثل تخت خواب، شب، بالش و رویا را به فرد می گویند. اما به کلمه اصلی یعنی خواب که همه این واژه ها را به هم پیوند می زند، اشاره ای نمی نمایند. سپس محققان بر مبنای کلماتی که فرد شنیده، از او یک آزمون کوچک می گیرند. این افراد معمولا فکر می نمایند کلمه خواب را هم شنیده اند که یک خاطره کاذب است.

اوکانر و تیمش در حین اینکه تجربه دژاوو را در 21 داوطلب برانگیختند، از مغز آن ها MRI گرفتند. این محققان انتظار داشتند که قسمت های مربوط به حافظه در مغز مثل اسبک مغز هنگام تجربه این پدیده فعال باشند، اما این طور نبود. تیم اوکانر پی برد که قسمت های جلوی مغز که به تصمیم گیری مربوط هستند، فعال شدند.

اوکانر حدس می زند علت این موضوع این باشد که قسمت های جلوی مغز خاطرات ما را چک می نماید و اگر با خطایی در حافظه روبرو گردد، سیگنال می فرستد. این خطا در واقع تناقض بین آن چیزی است که ما واقعا تجربه نموده ایم و چیزی که فکر می کنیم تجربه کردیم.

یافته های آن ها نشان می دهد که هنگام تجربه دژاوو احتمالا مغز می خواهد نوعی تناقض را حل نماید و درباره آن تصمیم بگیرد. اگر این یافته ها تایید شوند، نشان می دهند که دژاوو در واقع به این معنی است که سیستم چک کردن حافظه در مغز ما خوب کار می نماید و کمتر پیش می آید که ما دچار خاطرات کاذب شویم.

چقدر دچار دژاوو می شویم؟

بین 30 تا 100 درصد انسان ها، دچار دژاوو می شوند. به دو علت عمده، نمی توانیم عدد دقیق را حدس بزنیم؛ اول اینکه نمی توانیم از تک تک آدم ها بپرسیم دچار دژاوو شده اند یا نه، بنابراین باید از نتایج نظرسنجی در گروه های کوچک استفاده کنیم. این خودش مسئله ای اساسی است، چون بسته به اینکه از چه کسانی می پرسیم، به نتایج کاملا متفاوتی می رسیم. دوم اینکه مردم بسته به تعریفی که ما از دژاوو ارائه می دهیم، پاسخ های بسیار متفاوتی می دهند. پرسیدن این سؤال به شیوه های مختلف، نتایج متفاوتی را به بار می آورد.

دربارهٔ تعداد دفعات تجربهٔ دژاوو هم می توانیم از افراد سؤال کنیم. اما باز هم پاسخ هایی که می دهند، به این بستگی دارد که چه کسانی هستند و ما چگونه سؤال را مطرح می کنیم. اما بیشتر آدم ها بین چند هفته یک بار تا چند ماه یک بار، دژاوو را تجربه می نمایند. این یعنی دژاوو چندان هم رایج نیست، پس اگر اخیرا دچار آن شده اید، حتما خیلی خوش شانس هستید!

چه کسانی بیشتر از بقیه دچار دژاوو می شوند؟

بچه ها بیشتر از بقیه دچار دژاوو می شوند. تعداد بسیار اندکی از افراد، نخستین بار قبل از سن 6 سالگی دژاوو را تجربه نموده اند. خیلی ها هم می گویند نخستین بار قبل از 10 سالگی دچار این حالت شده اند. مهم ترین علت اینکه نخستین تجربهٔ دژاوو در برخی بچه ها کمی طول می کشد، این است که باید متوجه بشوند این احساس آشناییِ شرایط که دارند، واقعا قوی تر از آن چیزی است که باید باشد یا نه. خیلی از بچه های کوچک تر، نمی توانند این احساس را به خوبی درک نمایند.

وقتی به سن 15 تا 25 سالگی می رسید، احتمالا خیلی بیشتر از آنچه بعد از این سنین اتفاق می افتد، دچار دژاوو می شوید. تعداد دفعات دژاوو بعد از 25 سالگی، مدام کمتر می گردد. این مسئله برای محققان سؤال برانگیز است، چون تصور کلی آن ها این است که مسائل فکری، با بالا رفتن سن بیشتر می شوند؛ همین مسئله نکتهٔ بسیار مهمی دربارهٔ دژاوو به ما یاد می دهد و آن اینکه دژاوو اصلا مشکل فکری نیست.

دژاوو در واقع نشانهٔ فکر سالمی است که می تواند هشدار های آشنایی را که صحیح نیستند، تشخیص بدهد. شاید آنچه در سنین بالای 25 سال رخ می دهد، این است که فرد در تشخیص هشدار های آشناییِ ناصحیح مشکل پیدا می نماید و در حقیقت آن ها را باور می نماید. البته دلایل دیگری هم برای کمتر شدن تعداد تجربه های دژاوو در سنین بالای 25 سال مطرح شده اند.

دانشمندان چطور دژاوو را آنالیز می نمایند؟

تحقیق دربارهٔ دژاوو به دو بخش اصلی تقسیم می گردد: مطالعات مشاهده ای و آزمایش ها. در مطالعات مشاهده ای، محققان ویژگی های تجربهٔ دژاوو را آنالیز می نمایند، مثل اینکه چه کسی دچارش شده، چند وقت یک بار اتفاق می افتد، چه زمانی اتفاق می افتد و غیره؛ و در پی الگو ها و ارتباط هایی در نتایج می گردند. مطالعات مشاهده ای به ما می گویند که بچه ها بیش از افراد بالغ دچار دژاوو می شوند.

آزمایش دژاوو جالب به نظر می رسد، اما انجام آن واقعا سخت است. آزمایش های بسیاری طی چند سال اخیر اجرا شده اند و افراد موردآزمایش خیلی راحت عنوان می نمایند دچار دژاوو شده اند، اما در بیشتر موارد نمی توانیم مطمئن باشیم که او واقعا چنین تجربه ای داشته، یا صرفا ادعای چنین تجربه ای را نموده است. مشکل دیگر اینکه افرادی که آزمایش را انجام می دهند، معمولا می خواهند پاسخ به زعم خودشان درست را در اختیار آزمایش شونده قرار بدهند.

چه چیزی باعث دژاوو می گردد؟

برای این سؤال واقعا مهم، همچنان پاسخ قطعی نداریم. البته می توانیم از گروهی که بیش از بقیه دچار این حالت می شوند، سرنخ هایی بگیریم. یکی از این گروه ها، افراد دچار صرع لوب گیجگاهی (Temporal Lobe Epilepsy) هستند. صرع باعث می گردد سلول های مغز، هشدار های الکتریکی خارج از کنترلی ارسال نمایند که روی همهٔ سلول های اطراف شان و گاهی اوقات حتی همهٔ سلول های مغز تأثیر می گذارند. این هشدار ها می توانند مانند دومینو، به وسیله سلول ها در همهٔ مغز جریان پیدا نمایند؛ به این حالت، تشنج می گویند و ممکن است منجر به این گردد که افراد مبتلا به صرع، کنترل افکار یا حرکات خود را از دست بدهند. در مبتلایان به صرع لوب گیجگاهی، تشنج از لوب گیجگاهی شروع می گردد. این بخش از مغز درست بالای گوش ها، داخل مغز قرار گرفته و برای خاطره سازی و به یاد آوردن خاطرات اهمیت دارد.

افراد مبتلا به صرع لوب گیجگاهی، اغلب گزارش نموده اند که درست پیش از تشنج، دچار دژاوو شده اند؛ این یعنی دژاوو احتمالا با لوب گیجگاهی مغز در ارتباط است. در افرادی که مبتلا به صرع نیستند، دژاوو ممکن است تشنج مختصری در لوب گیجگاهی باشد، اما مشکل دیگری درست نمی نماید، چون پیش از آنکه اتفاق دیگری رقم بزند، تمام می گردد. این امر به همان ایده ای برمی گردد که گفتیم شاید دژاوو به خاطر احساس شدید آشنایی رخ می دهد. سلول های مغز در لوب گیجگاهی این آشنایی را اعلام می نمایند، اما بخش دیگری از مغز آن را قبول یا رد می نماید؛ همان بخشی که درستی و منطقی بودن هشدار های ورودی به مغز را آنالیز می نماید. آن بخشی از مغز که این آنالیز را انجام می دهد، در لوب پیشانی است، بخشی از مغز که درست بالای چشم ها قرار گرفته است. لوب پیشانی وظیفهٔ تصمیم گیری را بر عهده دارد.

آنالیز دقیق تر دژاوو

قبلا فکر می کردند دژاوو نتیجهٔ حافظهٔ کاذب (False Memory) است که مغز ایجاد می نماید، اما اکیرا اوکانر (Akira OConnor) از دانشگاه سنت اندروز انگلستان به همراه گروهش، اخیرا تحقیقی انجام داده که این فرضیه را رد می نماید. اینکه دژاوو دقیقا چطور اتفاق می افتد، برای مدت ها یک راز بزرگ بود، تا حدودی به این خاطر که ماهیت زودگذر و غیرقابل پیش بینی دژاوو، مطالعهٔ آن را سخت می نماید. اوکانر و گروهش برای انجام این کار، راهی را اندیشیدند که باعث ایجاد احساس دژاوو در آزمایشگاه می شد.

روش این گروه، از روش استانداردی برای ایجاد حافظهٔ کاذب استفاده می نماید. طی این روش، فهرستی از واژه های مرتبط را برای فرد می خوانند، به طور مثال، تخت خواب، بالش، شب، رؤیا؛ ولی واژهٔ کلیدی که آن ها را به هم مرتبط می نماید، نمی گویند؛ در این مثال، واژهٔ کلیدی، خواب است. وقتی پس از مدتی از آن فرد دربارهٔ واژه هایی می پرسند که شنیده است، او تصور می نماید واژهٔ خواب را هم شنیده، که این همان حافظهٔ کاذب است.

اوکانر و گروهش، برای ایجاد احساس دژاوو، ابتدا از فرد می پرسیدند که آیا واژه ای شنیده که با حرف خ شروع شده باشد. افراد پاسخ می دادند که چنین واژه ای نشنیده اند. این یعنی وقتی بعد از آن دربارهٔ واژهٔ خواب از آن ها می پرسیدند، به یاد می آوردند که نباید چنین واژه ای را شنیده باشند، اما در عین حال این واژه برایشان آشنا بود. اوکانر می گوید این چنین بود که آن ها می گفتند احساس غریب دژاوو را تجربه نموده اند.

تناقض مغزی

این گروه، برای اسکن مغز 21 داوطلب آزمایش، هنگام دچار شدن به این دژاووی ساختگی، از MRI استفاده کردند. شاید انتظار داشته باشید بخش هایی از مغز که درگیر حافظه هستند، مانند هیپوکامپ (Hippocampus) طی رخداد این پدیده فعال باشند، اما این طور نیست! گروه اوکانر متوجه شدند ناحیهٔ پیشگاهی مغز که در تصمیم گیری درگیر است، در این فرایند هم فعال است.

اوکانر این یافته ها را اخیرا در کنفرانس بین المللی حافظه در بوداپست مجارستان ارائه کرد. او می گوید که نواحی پیشگاهی مغز احتمالا خاطرات ما را آنالیز می نمایند و اگر به خطای حافظه ای برخورد نمایند، هشدار می دهند، یعنی تناقضی بین آنچه ما واقعا تجربه نموده ایم و آنچه فکر می کنیم تجربه نموده ایم. خلاصه، طی فرایند دژاوو، تناقضی در مغز اتفاق می افتد.

مغز سالم

اگر این یافته ها تأیید بشوند، یعنی دژاوو نشانهٔ این است که دستگاه آنالیزِ حافظهٔ مغز شما درست کار می نماید، و اینکه بعید است رویداد ها را اشتباهی به یاد بیاورید. این یافته با آنچه قبلا دربارهٔ آثار گذر سن بر حافظه می دانستیم تطابق دارد؛ دژاوو در بچه ها شایع تر است و همین طور که سن بالا رفته و حافظه رو به زوال می رود، دژاوو هم دیگر اتفاق نمی افتد؛ یعنی دیگر متوجه خطا های حافظه نمی شوید، چون دستگاه آنالیز حافظه رو به زوال می گذارد.

کریستوفر مولین (Christopher Moulin) از دانشگاه پی یر مندز فرنسه (Pierre Mendès-France) می گوید که این یافته ها، برای کسانی که اصلا دچار دژاوو نمی شوند، صدق نمی نماید. او معتقد است آن ها به دستگاه حافظه واکنشی نشان نمی دهند. اما اوکانر می گوید شاید کسانی که اصلا دژاوو را تجربه نمی نمایند، در کل دستگاه حافظهٔ بهتری دارند. اگر خطای حافظه نداشته باشند، پس دژاوویی هم اتفاق نمی افتد.

دژاوو تجربهٔ غیرعادی و جالبی است که احساس می کنیم چیزی یا جایی بسیار آشناست، اما در عین حال می دانیم که نباید آن قدر هم برایمان آشنا باشد. این تجربهٔ مهمی است، چون به ما نشان می دهد که یادآوری، طی چند مرحله رخ می دهد و شاید برای برخی از آن ها اشکالی رخ بدهد. بچه ها بیش از بقیه دچار دژاوو می شوند و این در واقع نشانهٔ این است که آن ها خوب تشخیص می دهند که مغز به آن ها می گوید چیزی یا جایی آشناتر از آن است که باید باشد. آزمایش دژاوو در افراد بسیار سخت است و هنوز هم به طور دقیق و قطعی نمی دانیم چه چیزی باعث این حالت می گردد.